In de nacht van 2 op 3 oktober 1942 ontruimt de Duitse bezetter totaal onverwacht talloze Joodse werkkampen in Nederland. Kamp Ybenheer bij Fochteloo is één van die kampen. Op vrijdagmiddag 2 oktober komen twee overvalwagens bij het kamp aan. De Grüne Polizei wacht vervolgens de Joodse mannen op als zij terugkomen van het aardappelrooien. De volgende morgen worden zij in alle vroegte afgevoerd. Hun koffers laten ze langs de kant van de weg achter. Slechts een handjevol joodse dwangarbeiders uit Kamp Ybenheer keert na de Tweede Wereldoorlog terug uit de vernietigingskampen.
Wie tegenwoordig de locatie van Kamp Ybenheer bezoekt, ziet bijna niets meer terug van wat zich hier in de Tweede Wereldoorlog (en daarna) heeft afgespeeld. Toen ik er in het voorjaar was, bloeide de forsythia en tsjilpten vogels naar alle lust alsof er nooit iets was gebeurd. Kamp Ybenheer en het iets verderop gelegen Kamp Oranje zien eruit als vredige bosjes. Als je niet beter wist zou je er zomaar aan voorbij rijden, ware het niet dat bij de ingang van de bosjes informatieborden staan, die getuigen van de historie van deze plek.
Joodse dwangarbeiders, NSB’ers en Molukkers
De Dienst voor Werkverruiming zette Kamp Ybenheer in 1941 op als werkverschaffingskamp. Het was aanvankelijk bedoeld om werklozen weer aan het werk te krijgen, als zij niet in Duitsland wilden werken. De werklozen in Ybenheer ontgonnen het land en rooiden in de herfst aardappelen in de buurt. Op 1 mei 1942 vertrokken zij officieel uit Fochteloo, om plaats te maken voor Joodse dwangarbeiders, die in juni aankwamen. Als eerste kwamen 72 mannen uit Den Haag, die waarschijnlijk per trein naar Assen reisden. Vervolgens namen ze de tram naar Oosterwolde, om van daaruit het laatste stuk naar Kamp Ybenheer te lopen. Na de dwangarbeiders uit Den Haag kwamen rond half juni nog eens honderd Joodse mannen aan in het kamp.
Overdag groeven de arbeiders turf in het Fochteloërveen, waarvoor het zandpad daarnaartoe werd verbeterd. In het najaar rooiden de mannen aardappelen en sommigen haalden met kruiwagens melk op bij de melkfabriek in Oosterwolde. Op ’s zondags vonden er bonte avonden plaats in het kamp.
Zoals gezegd ontruimde de Duitse bezetter alle Joodse werkkampen in Nederland in de nacht van 2 op 3 oktober 1942. De Joodse mannen werden naar Westerbork overgebracht en vandaaruit meteen doorgestuurd naar de vernietigingskampen in het Oosten. Bijna niemand keerde terug. Na het vertrek van de Joodse arbeiders werd Kamp Ybenheer tijdens de oorlog bewoond door moeilijk opvoedbare jeugd en hongerkinderen uit het westen. Na de bevrijding rond 13 april 1945 deed het kamp dienst als interneringskamp voor NSB’ers en huisvesting voor het Friese Bataljon Indië. Vanaf 1951 kregen Molukse ex-KNIL-militairen en hun gezinnen onderdak in Ybenheer.
Sporen van Kamp Ybenheer
De laatste bewoners van kamp Ybenheer vertrokken in 1966, waarna het kamp werd afgebroken. In 1973 werd Natuurmonumenten eigenaar van het gebied. De overblijfselen van Ybenheer raakten overwoekerd door het groen. Alleen de betonnen rand van de zandbak bij de kleuterschool voor de Molukse kinderen, putten, een lange betonnen spoelbak in het hart van het kamp, de fundamenten van de voormalige watervoorziening en waterputten zijn nog zichtbaar. De voormalige paden in het kamp zijn, net als die in het naastgelegen Kamp Oranje, door Natuurmonumenten hersteld in samenwerking met Dorpsbelang Fochteloo en zorgboerderij De Geitenmeijerij.
Bij de ingang van het kamp herinneren twee gemetselde zuilen met een houten toegangshek aan de geschiedenis, net als het glazen monument ter nagedachtenis aan de Joodse arbeiders. Dat werd onthuld op 2 oktober 2002, precies 60 jaar nadat het kamp werd ontruimd. MBO-cursisten van het Friesland College in Leeuwarden ontwierpen het monument, dat bestaat uit twee gebogen betonnen palen, die doen denken aan de palen met prikkeldraad die rond veel concentratiekampen stonden. Tussen de palen is een glasplaat aangebracht, met daarop prikkeldraad, informatie over de werkkampen en een gedicht van Jacqueline van der Waals:
Geef mij de moed om onrecht te onderkennen
Ook waar ’t door eeuwen van gebruik gewettigd wordt,
De vaste wil aan onrecht nooit te wennen,
Ook waar de macht, het weg te nemen, schort.
Meer informatie
- Meer informatie over Joodse werkkampen in Nederland in de Tweede Wereldoorlog is te vinden op de website http://www.joodsewerkkampen.nl.
- Wandelen door de kampen Ybenheer en Oranje? Download de wandelroute van Natuurmonumenten.
